Giữa biển khơi Cô Tô, nơi thiên nhiên ban tặng vẻ đẹp hoang sơ, trữ tình, ẩn chứa một kho báu ẩm thực độc đáo: sá sùng. Loài hải sản quý hiếm này, từ xa xưa đã được mệnh danh địa sâm, từng là cống phẩm tiến vua, chỉ dành cho giới quý tộc. Ngày nay, sá sùng Cô Tô không chỉ là đặc sản trứ danh của vùng đảo ngọc mà còn vươn tầm, trở thành niềm tự hào ẩm thực của Việt Nam.
Sá sùng, còn được biết đến với tên gọi “mồi” trong tiếng địa phương, là một loài thân mềm đặc biệt, chỉ sinh sống ở những bãi cát ven biển, nơi thủy triều lên xuống tạo nên những doi cát mịn màng. Chúng ẩn mình trong hang đá, khe cát sâu dưới đáy biển, ở độ sâu từ 10 đến 30 mét, tựa như những “giun khổng lồ” đầy màu sắc. Khi còn tươi sống, sá sùng có hình dáng khá lạ mắt, dài từ 5 đến 10cm, cá biệt có con “khổng lồ” dài tới 15-40cm, đường kính 2-5cm, nặng từ 1 đến 3kg. Lớp da ngoài của sá sùng óng ánh, thay đổi màu sắc tùy theo môi trường và thời điểm, từ màu hồng nhạt, màu vàng cát đến màu nâu đậm. Điều thú vị là khi bị bắt lên khỏi mặt nước, sá sùng co rúm lại, tròn xoe như quả bóng, miệng nhỏ xíu như van bơm hơi, tạo nên hình ảnh vô cùng ngộ nghĩnh.
Không chỉ là món ăn ngon, sá sùng còn được Đông y coi trọng như một vị thuốc quý. Theo các tài liệu y học cổ truyền, sá sùng có vị ngọt, tính mát, có tác dụng bổ khí, thanh nhiệt, giải độc, đặc biệt là khả năng cường dương, tăng cường sinh lực cho phái mạnh. Sá sùng có thể được chế biến thành thuốc bằng nhiều cách: ngâm nước muối, luộc chín, căng ra phơi khô, rồi đem sắc thuốc hoặc hầm cùng các vị thuốc bắc, gà ác.
Tuy nhiên, giá trị ẩm thực của sá sùng mới thực sự khiến giới sành ăn “mê mẩn”. Dù tươi hay khô, sá sùng đều có thể chế biến thành vô vàn món ngon độc đáo. Sá sùng tươi có thể nấu canh, xào, xáo, mang đến hương vị ngọt thanh, đậm đà. Sá sùng khô được rang vàng, nướng giòn, trở thành món nhậu “đệ nhất” cho cánh mày râu. Đặc biệt, trong món phở truyền thống của Hà Nội và Nam Định, sá sùng khô (hoặc tôm nõn) được ninh cùng xương bò để tạo nên thứ nước dùng ngọt ngào, tinh túy, làm nên linh hồn của món ăn quốc dân này.
Chính những giá trị đặc biệt về dinh dưỡng, y học và ẩm thực đã đưa sá sùng lên hàng “cao lương mỹ vị”, có giá trị kinh tế rất cao. Tuy nhiên, do khai thác quá mức, cộng với những biến đổi môi trường, số lượng sá sùng tự nhiên ngày càng suy giảm, khiến chúng trở nên quý hiếm hơn bao giờ hết. Mùa khai thác sá sùng lý tưởng nhất là từ tháng 3 đến tháng 7 âm lịch. Vào thời điểm này, ngư dân Cô Tô thường tranh thủ dậy sớm, khi thủy triều rút xuống, lộ ra những bãi bồi cát mênh mông, để “săn” sá sùng.
Để tận mắt chứng kiến cảnh bắt sá sùng, du khách phải “chịu khó” dậy từ tờ mờ sáng, thuê xe ôm hoặc xe lam ra bãi bồi. Khi bình minh còn chưa ló dạng, nước biển đã rút xa, để lộ nền đất pha cát in hằn những “vết bò” ngoằn ngoèo đặc trưng của sá sùng. Điều kỳ lạ là, dù công việc bắt sá sùng vất vả, thu nhập không quá cao, nhưng hầu hết những người làm nghề này lại là phụ nữ. Họ bịt kín mặt, thoăn thoắt rảo bước trên bãi cát, đôi mắt tinh anh không bỏ sót bất kỳ dấu hiệu nào. Khi phát hiện “dấu vết”, họ nhanh như cắt “phóng thuổng” xuống, hất tung tảng cát lớn, và may mắn thì một chú sá sùng đỏ hồng, mũm mĩm sẽ hiện ra, ngoe nguẩy giữa cát. Những con sá sùng “trưởng thành”, đạt chuẩn thường dài từ 7 đến 15cm, được ngư dân trân trọng giữ lại, còn những con nhỏ hơn sẽ được thả về biển, để tái tạo nguồn lợi tự nhiên.
Từ sáng sớm đến trưa, mỗi người phụ nữ có thể bắt được khoảng 1kg sá sùng tươi. Giá “mua tại trận” dao động từ 50.000 đến 100.000 đồng/kg, tùy thời điểm và chất lượng. Giá sá sùng tươi không thể đẩy lên quá cao, bởi chúng chỉ giữ được độ tươi ngon trong khoảng 2 tiếng sau khi bắt, việc vận chuyển đi xa gặp nhiều khó khăn. Để sá sùng đến được tay người tiêu dùng ở khắp mọi miền đất nước, người dân Cô Tô đã chế biến sá sùng thành dạng khô. Sá sùng khô có màu nâu sậm, hình dáng xoăn xoăn như vỏ cây, mang hương vị đậm đà, đặc trưng, và có thể bảo quản được lâu hơn. Tuy nhiên, quá trình chế biến sá sùng khô cũng khá công phu và tỉ mỉ, đòi hỏi kỹ thuật cao để loại bỏ hết cát và giữ được hương vị tự nhiên của sá sùng. Chính vì vậy, giá sá sùng khô trên thị trường thường rất đắt đỏ, có thời điểm lên tới vài triệu đồng một kg, tương đương giá vàng.
Đến Cô Tô, du khách không chỉ có cơ hội thưởng thức món đặc sản sá sùng trứ danh mà còn được hòa mình vào vẻ đẹp thiên nhiên hoang sơ, trong lành của hòn đảo ngọc. Dạo bước trên những bãi cát trắng mịn, đắm mình trong làn nước biển xanh trong veo, tận hưởng không khí bình yên, thư thái, chắc chắn sẽ là những trải nghiệm khó quên trong hành trình khám phá Cô Tô. Và giữa khung cảnh thiên nhiên tuyệt vời ấy, thưởng thức món sá sùng Cô Tô, bạn sẽ cảm nhận trọn vẹn hương vị biển cả tinh túy, và thêm yêu mến vùng đất, con người nơi đây.
